परिचय
इ.स. १८८७ बंगालमध्ये जन्मलेले जामिनी रॉय एक भारतीय चित्रकार होते. पारंपारिक भारतीय लोककला आणि आधुनिक तंत्र यांची सांगड घालणारे ते स्वयंशिक्षीत कलावंत होते. जामिनी रॉयच्या पेंटिंग्जमध्ये तुम्हाला भारतीय लोककला आणि कालीघाट पेंटिंग्स तसेच विष्णुपूर स्टाईलच्या पेंटिंग्ज सापडतील.
रेखीव चित्रकारी आणि जिवंत रंगांनी त्यांची शैली वैशिष्ट्यपूर्ण आणि वेगळी होती. नैसर्गिक रंगद्रव्यांपासून बनवलेल्या घरगुती रंग आणि देशी साहित्याच्या वापरामुळे त्यांच्या कलाकृतींचे आकर्षण आणखी वाढले.
ग्रामीण जीवन, पौराणिक व्यक्तिरेखांसह विविध विषय या कलावंताने रेखाटले. भारतीय कलेचे मर्म टिपत त्यांनी साधेपणाने आणि कृपेने त्यांचे चित्रण केले.
एकदा ते म्हणाले होते, “कला ही केवळ उच्चभ्रूलोकांसाठी नाही, तर लोकांसाठी असावी.” जामिनी रॉय यांची अनोखी शैली आणि योगदानामुळे ते भारतीय कलेतील एक दिग्गज व्यक्तिमत्त्व बनले.
भारतातून प्रवास करताना तुम्ही पश्चिम बंगालला गेलात, तर तेथील कलाकारांच्या चित्रकलेतील कलाकृती नक्की पाहाव्यात, आपल्यासाठी हा नक्कीच वेगळा अनुभव असेल. आजही पश्चिम बंगालमधील बहुतांश कलाकारांना आधुनिक कलाकृतीपेक्षा जामिनी रॉय यांची संरक्षित चित्रे आवडतात.
नेहमी पावसाची प्रार्थना करणाऱ्या पश्चिम बंगालमधील बांकुरा जिल्ह्यातील तहानलेली माती. लाल आणि हिरव्या रंगाच्या छटांनी नटलेली कोरडी मातीतील असलेले बांकुरा हे एकेकाळी विपुल प्रमाणात फुललेल्या जिवंत लोकसंस्कृतीचे जन्मस्थान होते.
आज तो वारसा काहीप्रमाणात सुकला असला, तरी तो पूर्णपणे मरलेला नाही. कारण, आजही या भागातील बांधलेली मंदिरे टेराकोटा कलेची उदाहरणे टिकवून आहेत. जामिनी रॉय यांच्या चित्रांमधील बहुतांश साधेपणामागे त्यांच्या घराचा वारसा दडलेला आहे.
या जामिनी रॉय यांच्या जीवनचरित्रात आपण जामिनी रॉय यांच्या जीवनाचे विविध पैलू उलगडणार आहोत. चला तर मग जाणून घेऊया त्यांचे कुटुंब, शिक्षण, कलात्मक कारकीर्द आणि त्यांच्या आयुष्यात घडलेल्या इतर गोष्टींबद्दल.
थोडक्यात माहिती
|
माहिती
|
तपशील
|
|
पूर्ण नाव
|
जामिनी रामतरण रॉय
|
|
ओळख
|
पश्चिम बंगाल, भारतातील प्रख्यात भारतीय कलाकार. चित्रकलेसाठी त्यांनी आपले आयुष्य समर्पित केले.
|
|
जन्म
|
११ एप्रिल, इ. स. १८८७ रोजी भारतातील बेलियटोर, पश्चिम बंगाल या ठिकाणी
|
|
पालक
|
माता: गायत्री देवी, वडील: रामतरण रॉय
|
|
व्यवसाय
|
चित्रकला
|
|
पुरस्कार
|
व्हायसरॉय सुवर्णपदक (१९३४), पद्मभूषण (१९५४), ललित कला अकादमीचे फेलो (१९५५)
|
|
स्वाक्षरी
|
 |
|
मृत्यू
|
२४ एप्रिल, इ. स. १९७२ रोजी भारतातील कोलकाता या ठिकाणी
|
जन्म आणि प्रारंभिक जीवन
जामिनी रॉय यांचा जन्म एप्रिल, इ. स. १८८७ सालच्या मध्यात पश्चिम बंगाल राज्यातील बांकुरा जिल्ह्यामधील बेलियटोर या छोट्याशा गावात झाला. या गावातील कारागिरांमुळे तरुणपणी जामिनीमध्ये नक्षी आणि कलेमध्ये प्राथमिक आवड निर्माण झाली.
परिवार
जामिनी रॉय यांचे वडील रामतरण रॉय हे मोठे जमीनदार होते. त्यामुळे त्यांचे कुटुंब आर्थिकदृष्ट्या संपन्न होते. रामतरण रॉय हेदेखील कलेचे भोक्ते होते. सरकारी सेवेत असताना कलेमध्ये काहीतरी करण्याच्या उद्देशाने त्यांनी त्यांची नोकरी सोडली. त्यामुळे जामिनी रॉय यांना कलेचा वारसा त्यांच्या वडिलांनी दिला यात तिळमात्र शंका नाही.
जामिनीच्या वडिलांचे विचार व्यापक आणि कलेला दुजोरा देणारे होते. ज्याच्यामुळे त्यांना कलेच्या क्षेत्रात वाटचाल करण्यासाठी वाव मिळाला. तसेच, त्यांच्या वडिलांनी त्यांना कलेमध्ये पुढील शिक्षणाकरिता कोलकात्याला पाठवण्याचे मान्य केले. त्यामुळे त्यांच्या आयुष्यात विशेषतः कलेच्या क्षेत्रातील त्यांच्या कामगिरीमागे त्यांच्या वाटीलांचा मोठा वाटा होता.
शिक्षण
जमिनी रॉय यांची शैक्षणिक वाटचाल
असे म्हणतात, महान व्यक्ती त्यांच्या भविष्यातील कार्याची प्रचिती लहान वयातच देतात. त्याचप्रमाणे १६ वर्षाचे वयात त्यांनी घर, गाव सोडून कोलकत्ता येथे आले. सन १९०३ मध्ये जामिनी रॉय यांनी सरकारी कला महाविद्यालयात प्रेवेश घेण्याकरिता प्रयत्न केले. प्रेवेशानंतर अबनिंद्रनाथ टागोर या प्रसिद्ध आधुनिक चित्रकाराच्या सानिद्यात त्यांनी कलेचे शिक्षण घेतले. अबनिंद्रनाथ टागोर महाविद्यालयाचे उप- प्राचार्य होते. जामिनी रॉय यांना प्रचलित शैक्षणिक परंपरेनुसार प्रशिक्षण देण्यात टागोर यांनी जातीने लक्ष दिले.
१९०८ साली डिप्लोमाची पदवी
जामिनी रॉय यांनी इसवी सन १९०८ साली ललितकलेमध्ये डिप्लोमाची पदवी घेतली. ते याठिकाणी शिकलेल्या आधुनिक कलेमध्ये निपुण बनले. परंतु, काही कालांतराने लक्षात आले की त्यांचा ओढा दुसऱ्या प्रकारच्या कलेकडे आहे. त्यामुळे त्यांनी कमाईची, मानधनाची फिकीर न करता भारतीय कलेवर आपले लक्ष केंद्रित केले.
कलात्मक कारकीर्द
वास्तविक स्व-अभिव्यक्तीचे काम विरुद्ध जीविका चालवणारे खोटे समाधान
काही काळ आधुनिक कलेत काम केल्यानंतर कालांतराने त्यांच्या लक्षात आले की, त्यांचा ओढा दुसऱ्या प्रकारच्या कलेकडे आहे. त्यांच्या व्यवसायाच्या सुरुवातीला एक पोर्ट्रेट चित्रकार म्हणून कमिशनवर काम केले. पोर्ट्रेट पेंटर म्हणून प्रसिद्धीच्या शिखरावर असताना त्यांनी अप्रतिम सेल्फ पोर्ट्रेट्स बनवली.
तेव्हा जामिनी रॉय यांनी श्रीमंती पाहिली पण आनंद नाही, या कामाने त्यांना उपजीविका दिली पण जीवन नाही. खोटेपणा शरीराची गरज भागवू शकतो, परंतु मनाची नाही. मात्र, नित्यक्रमाची एकसंधता आणि स्व-अभिव्यक्तीच्या कार्याची इच्छा त्यांना या खोटेपणाचे जीवन जगण्याला विरोध करत.
आतापर्यंत सर्व लोकचित्रकारांनी आपल्या कलेवर लक्ष केंद्रित केले आणि बांकुरा व विष्णूपूरयेथील टेराकोटा मूर्तीकारांनीही तेच केले. त्यामुळे गावातील कारागिरांमधील दरी वाढत गेली. त्यामुळे जमिनी रॉय यांना त्यांच्या कलेतून ही दरी भरण्याची संधी मिळाली. परंतु त्यासाठी ते करत असलेले पोर्ट्रेट पेंटरचे काम सोडण्याचा निर्णय घेणे गरजेचे झाले होते.
पोर्ट्रेट चित्रकार म्हणून कामाला सुरुवात
खरे सांगायचे झाले, तर या कामामध्ये ते खुश नव्हते. त्यातच ते सन १९२५ साली ते प्रसिद्ध कालीघाट मंदिरात गेले.
बंगाली लोककला
मंदिराबाहेरील रेखीव चित्रकला पाहून त्यांना त्यांच्या आवडत्या कलेचा प्रकार पाहायला मिळाला. त्यांना कळून चुकले की आपला कला क्षेत्रात येण्याचा उद्देश काय आहे. बंगाली लोककला ही तीन वेगवेगळ्या गोष्टींकरिता उपयोगी ठरू शकते असा त्यांचा विश्वास होता.
पहिली गोष्ट म्हणजे सर्वसामान्य लोकांचे जीवनव्यापण जगासमोर मांडता येईल, दुसरी म्हणजे आपली कला सर्वांसमोर मांडता येईल. तिसरी गोष्ट म्हणजे भारतीय कलेची महती जगाला कळेल.
यानंतर त्यांनी कमाईची आणि मानधनाची फिकीर न करता भारतीय कलेवर आपले लक्ष केंद्रित केले.
कालीघाट शैली आत्मसात करण्यासाठी त्यांनी स्वीकारली गरिबी
दारिद्रय़ स्वीकारून भारतीय कलाकृतीला प्राधान्य देत जामिनीने समकालीन चित्रे रंगवणे सोडले. त्यांचे लग्न झाले होते, आणि मोठी होण्यासाठी त्यांना मुलेदेखील होती. अशा स्थितीतही जामिनी रॉय यांनी हळूहळू आपलं क्षेत्र समजायला सुरुवात केली.
कालीघाटची शैली त्यांनी आत्मसात केली. त्यामुळे, यानंतर त्यांच्या चित्रकलेत आपणाला कालीघाटच्या चित्रकलेची शैली दिसून येते. इ. स. १९३० च्या दशकात त्यांनी केलेल्या मेहनतीची चीज झाले. कारण, त्यांची चित्रकलेची शैली लोक पसंत करू लागले.
वेगळ्या विलक्षण कलेचे प्रतिनिधित्व हे त्यांचे ध्येय नव्हते; तर कलेमधील परिवर्तन हे त्यांचे ध्येय होते. कालीघाटातील लोकचित्रकारांमध्ये त्यांनी अर्थकारण आणि रेषेच्या तपशिलाचा पूर्णतः वेध घेतला. तेल रंगांमध्ये काम करताना त्याच्या चित्रांच्या फ्रेम्समध्ये थीम्स आल्या.
त्यामुळेच जामिनी रॉय यांच्या चित्रांतून कलेचे प्रत्यक्ष परिवर्तन आपल्याला पाहायला मिळते. त्यांच्या चित्रकलेत सर्वांना कालीघाट शैलीचे प्रतिबिंब दिसते. त्यांनी या शैलीमध्ये असे प्राविण्य मिळवले की, असे वाटायचे, चित्रे जणू आपल्याशी बोलत आहेत.
जामिनी रॉय यांच्या पेंटिंग्जमधील तंत्र, डिझाइन, शैली आणि आकृतीबंध
शेवटी, त्यांनी जलरंगाच्या वापराकरिता तेलरंगांचा वापर सोडला. प्रत्येक गोष्टींकरता परिपूर्ण मोजमापांचा भ्रम न ठेवता त्यांनी स्व-अभिव्यक्त चित्रांवर लक्ष केंद्रित केले. त्यांनी रेषा आणि रंगांच्या वापरात त्यांनी बाजारपेठेची प्रथा पाळली.
पाण्यावर आधारित आणि टेप्थेरा रंगद्रव्याने त्याच्यासाठी नवीन शक्यतांचे क्षितिज उघडले होते. कलावंत हे फक्त युरोपियन तंत्र व्यक्त करण्याचे माध्यम आहे का? हा प्रश्न त्यांना भारतीय चित्रकला जगासमोर मांडण्यास प्रेरित करत.
जामिनी यांनी लँडस्केप पेंटिंग्जचा विलक्षण संग्रह तयार केला. कलकत्त्याच्या नाट्यविश्वाशी जामिनी रॉय यांच्या संलग्नतेमुळे त्यांना शैली आणि पॅटर्नचे ज्ञान मिळाले. धाडसी रचनेमधून तंत्राचा अभाव लक्षात आल्यानंतर स्वत:शी चढाओढ सुरू झाली.
प्राचीन पुराणकथांमधील डिझाइन आणि रूपे
त्यांची चित्रामधील विषय आणि कथा निवडण्याची क्षमता विपुल आणि अमर्याद होती. त्यांनी तयार केलेले नैसर्गिक रंग त्यांच्या कलाकृतीला वेगळेच वैभव प्रदान करत. त्यांच्या चित्रकलेतील नक्षीकाम आणि रूपांमागील प्रेरणा ही नक्कीच पुराणकथांमधून आली यात शंका नाही.
मग विषय कृष्णकथांमधील असो वा रामायणातील कथांचा दोन्हीमध्ये आपणाला कोमलता, शांतता आणि विषयांची शांतता दिसेल. हे भाव ख्रिस्ताच्या जीवनावरील त्याच्या अभ्यासात तितक्याच प्रभुत्वाने व्यक्त केले गेले.
जामिनी रॉय यांचा स्टुडिओ आणि निवास्थान
दुसऱ्या महायुद्धानंतर जामिनी रॉय उत्तर कलकत्त्यातील भाड्याच्या घरातून स्थलांतरित झाले. शहराच्या कमी वर्दळीच्या दक्षिण भागात त्यांनी आपला स्टुडिओ बांधला. त्यांचे निवासस्थान हे जुन्या पद्धतीचे घर बनले जे विशेषतः मित्र-मैत्रिणी आणि कलाप्रेमींसाठी होते.
कामासाठी समर्पण
जामिनी रॉय यांची कलेमधील रुची आणि काम करण्याची क्षमता कधीच कमी झाली नाही. इ. स. १९५० ते इ.स. १९७० या वीस वर्षांच्या कालावधीत त्यांचं प्रवास खरोखर आश्चर्यकारक होता त्यांनी खंड आणि कामाचे वर्गीकरण केले होते.
इ.स. १९५० नंतर त्यांच्या कलाकृतींची रेखीवता रेखाचित्रे आणि रंगांची सुबकता अशा टप्प्यावर पोहोचली, जणू तिथे शोध पूर्ण झाला होता.
जामिनी रॉय यांनी एक पाऊल पुढे जाऊन आपल्या रेषा तोडून पृष्ठभागाच्या पोतावर भर दिला. जैमिनी रॉय यांनी कलेच्या परिसीमा गाठल्याचे समीक्षकांनी आश्वासन दिले. पृष्ठभाग भरण्यासाठी रंगाचे पुष्कळ प्रकार त्यांचे रंगज्ञानाविषयी बरेच काही सांगतो.
जामिनी रॉय पेंटिंग्जवर कालीघाट चित्रांच्या साधेपणाचा मोठा प्रभाव होता. ते स्वतःही तेवढेच साधे राहत आणि ज्यामुळे लोक त्यांच्या चित्रांशी आपोआप जोडले गेले.
आपली प्रत्येक कला विकण्यापूर्वी जामिनीचे खरेदीदाराबद्दल काही मत होते. भरघोस पैसे मिळण्याची त्यांना लालसा नव्हती. त्यांनी नेहमी आपल्या कलाकृतीच्या खरेदीदाराची कलेमधील आवड लक्षात घेतली. कलेची जाण असणारे खरेदीदार ही कलाकृती चांगल्या स्थितीत जतन करतील अशी त्यांची यामागील भूमिका होती.
जैमिनी रॉय यांचे चित्रकला साहित्य
दगडी नकाशे, पाम पानाच्या विणलेल्या पट्ट्या किंवा सुपर पेपर बोर्डचा पेंटिंग पृष्ठभाग म्हणून वापर करणे यांचा समावेश होता.
पारंपरिक बिष्णुपूर मंदिराच्या टेराकोटाची कला
कालांतराने, त्यांच्या चित्रकलेत स्वदेशी पारंपरिक कालीघाट चित्रशैलीबरोबर बिष्णुपूर मंदिराच्या टेराकोटाची कलाही दर्शवत होती. त्यानंतर न्यूयॉर्क तसेच लंडनमधील कार्यंक्रमांमध्ये त्यांच्या कलाकृतींचे प्रदर्शन झाले. पाश्चात्य शैलीवरून भारतीय बंगालच्या लोककलेकडे वळताना त्यांच्या मनात जी उद्दिष्ट्ये बाळगली. ती उद्दिष्ट्ये त्यांनी पूर्ण केली होती.
जमिनी रॉय यांचा वारसा
जमिनी रॉय यांचे एकूण चार मुले असल्याचे मानले जाते. त्यातील दोन मुलांची नावे अमिय आणि मोनी अशी आहेत, तर इतर दोंघांची नावे अज्ञात आहेत. यांना जमिनी यांच्या कलेच्या वारसा मिळाला ज्यात चित्रे आणि रेखाचित्रांचा समावेश आहे.
यश आणि पुरस्कार
जामिनी रॉय यांच्या कलाकृतींची प्रसिद्धी
याच दशकात त्यांनी अनेक प्रसिद्ध कलाकृतींची निर्मिती केली. सन १९३८ मध्ये, भारतात ब्रिटिश राजवट असताना जामिनी रॉय यांच्या चित्रकलेच्या कलाकृती कलकत्त्याच्या (कोलकाताच्या) रोडवर प्रदर्शित होणाऱ्या पहिल्या भारतीय कलाकृती होत्या.
सन १९४० च्या दशकामध्ये त्यांची चित्रकला भारतीय मध्यमवर्गीयांमध्ये खूप प्रसिद्धीस आली. त्याचबरोबर युरोपियन देशातील लोकही त्यांच्या कलाकृती खरेदी करण्यास इच्छुक होते. जगभरातील त्यांच्या कामाला मिळालेल्या प्रसिद्धीने ते आश्चर्यचकित झाले.
पद्मभूषण
भारतीय पारंपरिक कलेचा वारसा जपल्याने हजारो लोकांचे त्यांनी मन जिंकले. भारतीय रंगाचा आणि कलासामग्रीचा वापर करण्यासाठी त्यांनी तत्कालीन युरोपीयन रंग आणि सामग्री वापरण्याचे सोडून दिले. कला क्षेत्रात त्यांनी दिलेल्या या विशेष योगदानासाठी त्यांना सन १९५४ साली भारत सरकारने त्यांना पद्मभूषण या पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले.
मृत्यू
जामिनी रॉय यांच्याद्वारे शेवटचे प्रभुभोजन
तरीही, नित्यनियमाने ते करत असलेल्या शेवटच्या ख्रिस्तांचे रात्रीच्या जेवण ज्याला ख्रिश्चन धर्मात प्रभुभोजन असेही म्हणतात केले. त्यानंतर ते पृष्ठभागावरील रेखाटन पूर्ण करायचे ज्यात त्यानंतर रंगांमुळे कलाकृतीच्या वैभवात भर पडणार होती.
आरोग्याची घसरण
इ. स. १९७० मध्ये ते ८३ वर्षांचे होते त्यांच्या वयोमानानुसार त्यांचे शरीर काही साथ देत नव्हते. त्यात बिघडलेल्या तब्येतीतही ते कामाच्या ठिकाणी बसून काम करत आणि त्यांनी प्रयत्न काही सोडले नाहीत. कालांतराने त्यांची बोटांची हालचाल कमी झाली आणि डोळ्यांनी दिसणे कमी झाली. ज्यामुळे असतानाही त्यांना काम करणे अवघड झाले.
मला आशा आहे की, तुम्हाला जामिनी रॉय यांचे जीवनचरित्र तसेच त्याच्या पेंटिंग्ज, फोक आर्ट ऑफ इंडिया आणि कालीघाट पेंटिंग्जची छायाचित्रे आवडली असतील. तरी, हा लेख इतरही वाचकांपर्यंत पोहचण्याकरिता आपल्या कलाप्रेमी मित्र आणि कुटुंबियांसोबत शेअर करा.
अधिक स्वारस्य असलेले वाचकांनी जामिनी रॉय यांचे जीवनचरित्र वाचावे, ज्यात त्यांच्या कथेचे थोडक्यात वेगळ्या दृष्टीकोनातून चित्रण केले आहे.
प्रतिमांचे श्रेय
१. वैशिष्ट्यपूर्ण प्रतिमा: जामिनी रॉय त्यांच्या चित्रांच्या प्रदर्शनात, प्रेरित: सीईए +, स्त्रोत: फ्लिकर
२. पश्चिम बंगालमधील प्रसिद्ध चित्रकार जामिनी रॉय यांचे छायाचित्र, श्रेय: सीईए +, स्त्रोत: फ्लिकर
३. जामिनी रॉय यांचा त्यांच्या कार्यक्षेत्रात काढलेला खरा फोटो, श्रेय: alchetron.com
४. जामिनी रॉय यांचे बोटीत बसलेल्या भारतीय स्त्रिया आणि दोन्ही बाजूंनी बोटिंग करणार् या इतरांचे चित्र, श्रेय: सॅन डिएगो
म्युझियम ऑफ आर्ट (पब्लिक डोमेन)
५. जामिनी रॉय यांनी कृष्णासोबत यशोदा चे चित्रण केलेले चित्र, श्रेय: बी सी लॉ (पब्लिक डोमेन)
६. इ.स. १९२९ मध्ये कलकत्त्यातील सक्रिय कलावंत गोबर्धन ऐश, जामिनी रॉय, पर्सी ब्राऊन, अतुल बोस समूह छायाचित्रात, श्रेय: विकिमीडिया (पब्लिक डोमेन)
लेखकाबद्दल
आशिष साळुंके
आशिष एक कुशल चरित्रकार आणि आशय लेखक आहेत. ते ऐतिहासिक कथन तयार करण्यात विशेषज्ञ असून HistoricNation द्वारे, त्यांनी आपले IT कौशल्य कथाकथनाच्या कलेमध्ये विलीन केले आहे.
